دعای عرفه، سندی زنده از مکتب بی‌نظیر حسینی

حجت‌الاسلام حسین بهاری در گفت‌وگو با ایسنا به بیان مهمترین ویژگی‌های دعای عرفه پرداخت و افزود: مهم‌ترین ویژگی‌ دعای عرفه که آن را به یکی از برجسته‌ترین مناجات‌های اسلامی تبدیل کرده است جامعیت محتوایی(معرفتی، اخلاقی، اجتماعی) است. این دعا به شکلی عمیق به توصیف ذات، صفات و افعال الهی می‌پردازد و رابطه بنده با پروردگار را با بیانی فلسفی  عرفانی ترسیم می‌کند. «إِلَهِی مَا أَعْظَمَ شَأْنَکَ وَ أَجَلَّ سُلْطَانَکَ» خدایا! چه عظیم است شأن تو و چه بلندمرتبه است حکومت تو. 
وی افزود: این دعا شامل درخواست‌های مکرر برای تزکیه نفس، دوری از تکبر و طلب عفو است که در فرازی از آن می‌خوانیم اِغْفِرْ لِی الذُّنُوبَ الَّتِی تُهتِکُ العِصَمَ» (گناهانی که پرده‌های حفاظت را می‌درند، بیامرز). همچنین دعاکننده نه تنها برای خود، بلکه برای همه مؤمنان و حتی دشمنانش طلب خیر می‌کند. 
وی بلاغت و فصاحت بی‌نظیر را از دیگر ویژگی‌های دعای عرفه بیان کرد که آن را به یکی از برجسته‌ترین مناجات‌های اسلامی تبدیل کرده است و گفت: این دعا از نظر ادبی یک شاهکار به شمار می‌آید. ترکیبی از سجع‌های موزون، تشبیهات ژرف و استعاره‌های معنوی که بر تأثیر کلام می‌افزاید در آن وجود دارد مانند «إِلَهِی أَنْطِقْنِی بِالْهُدَی وَ أَلْهِمْنِی التَّقْوَی» خدایا! مرا به زبان هدایت گویا کن و تقوا را به من الهام نما. 
این پژوهشگر دینی گفت: گفتمان انقلابی و سیاسی از دیگر ویژگی‌های این دعاست. امام حسین(ع) در بخشی از دعا، ظالمان زمانه را محکوم می‌کند و از خداوند طلب نصرت می‌کند«اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی» (خدایا! نخستین ستمگر را از جانب من لعنت کن). تعهد اجتماعی نیز در این دعا مورد تاکید واقع شده است و دعاکننده خود را مسئول اصلاح جامعه می‌داند و از خدا می‌خواهد تا او را در این راه یاری کند. 
وی در ادامه، پیوند با قیام عاشورا را مورد تاکید قرار داد و گفت: این دعا مجموعه فکری امام حسین(ع) پیش از واقعه کربلاست و بسیاری از مضامین آن مانند مبارزه با ظلم، ایثار و شهادت‌طلبی در حماسه عاشورا تجلی یافت. با وجود اینکه این دعا در ۱۴ قرن پیش خوانده شد، مفاهیم آن همواره روزآمد است و می‌تواند پاسخگوی نیازهای معنوی انسان معاصر باشد، از جمله مقابله با بحران هویت با تأکید بر بندگی خدا و مبارزه با استکبار که با الهام از گفتمان عدالت‌خواهانه امام حسین(ع) متجلی می‌شود. 
عرفه، اوج مناجات‌های شیعی 
حجت‌الاسلام بهاری در پاسخ به این پرسش که این دعا در میان دیگر ادعیه چه جایگاهی دارد و شان و منزلت آن چیست؟ گفت: به این دعا «زبور آل محمد(ص)» گفته می‌شود و از نظر عرفا، اوج مناجات‌های شیعی محسوب می‌شود. بنا بر روایات، دعای عرفه در روز عرفه(در عرفات) به اجابت نزدیک است. تلفیق «خوف» و «رجا» در این دعا وجود دارد و در عین حال که عظمت الهی و ترس از عقوبت گناه در آن موج می‌زند، امید به رحمت خداوند نیز به شکلی متعادل بیان شده است«إِلَهِی إِنْ کَانَ صَغُرَ فِی جَنبِ طَاعَتِکَ عَمَلِی فَقَدْ کَبُرَ فِی جَنبِ رَجَائِکَ أمَلِی» اگر عمل من در برابر اطاعتت ناچیز است، اما امیدم به رحمت تو بزرگ است. 
او بیان کرد: دعای عرفه ترکیبی بی‌نظیر از عرفان، اخلاق، سیاست و ادب است که هم اشک را جاری می‌کند، هم انقلاب را برمی‌انگیزد و هم جامعه را به سوی عدالت سوق می‌دهد. خواندن آن با تدبر، انقلابی درونی در انسان ایجاد می‌کند. 
بهاری گفت: دعای عرفه که از امام حسین(ع) در روز عرفه در صحرای عرفات نقل شده، از جایگاه بسیار والایی در میان ادعیه شیعه برخوردار است. این دعا نه تنها یک مناجات عادی، بلکه گنجینه‌ای از معارف توحیدی، اخلاقی و اجتماعی است و به عنوان یکی از مهمترین ادعیه شیعه شناخته می شود. 
وی به شاهکار ادبی و عرفانی این دعا اشاره کرد و گفت: این دعا از نظر بلاغت، عمق معنایی و زیبایی بیان، در اوج قرار دارد و با مفاهیم بلند توحیدی و عرفانی همراه است. جامعیت محتوایی دارد و شامل موضوعاتی مانند توحید، شناخت خدا، توبه، دعا برای جامعه، عدالتخواهی و مبارزه با ظلم همراه است. ارتباط با قیام عاشورا دارد و امام حسین (ع) این دعا را در آستانه قیام عاشورا خواند، بنابراین مضامین آن با مقاومت، ایثار و اخلاص گره خورده است. 
وی به مشابهت این دعا با مناجات انبیا اشاره کرد و گفت: برخی بخش‌های آن یادآور مناجات حضرت آدم، موسی و عیسی (ع) است و نشان‌دهنده پیوند آن با سنت دعای پیامبران است. 
برکات فردی و اجتماعی دعای عرفه 
بهاری درخصوص برکات فردی و اجتماعی خواندن دعای عرفه نیز گفت: تقویت ایمان و معرفت الهی(با تأکید بر شناخت صفات خداوند)، تطهیر قلب از گناهان و زمینه‌سازی برای توبه واقعی، افزایش حیا و خشوع در برابر پروردگار، دعا برای حل مشکلات و برآورده شدن حاجات و آمادگی روحی برای پذیرش مصائب و تقویت صبر، از جمله برکات فردی دعاست. 
وی همچنین تقویت روحیه عدالتخواهی و مبارزه با ظلم(با توجه به فرازهایی که امام حسین(ع) برای هدایت حاکمان ستمگر دعا می‌کند)، ایجاد وحدت و همدلی، بواسطه اینکه این دعا برای همه مومنان و جامعه اسلامی خوانده می‌شود، زمینه سازی برای ظهور امام زمان (عج)، چرا که در برخی فرازها، امام حسین(ع) برای فرج آل محمد(ص) دعا می‌کند، ترویج اخلاق اجتماعی مانند ایثار، گذشت و خدمت به خلق را از برکات اجتماعی خواندن دعای عرفه بیان کرد و افزود: دعای عرفه فقط یک متن دعا نیست، بلکه مکتبی از معرفت، اخلاق و مبارزه است. خواندن آن با توجه و تدبر، هم تحول درونی برای فرد به همراه دارد و هم تحولات مثبت اجتماعی را رقم می‌زند. به همین دلیل، در روایات تأکید شده است که این دعا را بخوانید و در معانی آن تفکر کنید. 
عرفه منظومه‌ای از اهداف متعالی
وی در پاسخ به این پرسش که مهمترین اهداف امام حسین(ع) از آنچه در این دعا بیان کرده چه بوده است، گفت: امام حسین(ع) در دعای عرفه، اهداف عمیق و چندبعدی را دنبال می‌کرد که هم فردی و هم اجتماعی – سیاسی بود. این دعا، در آستانه قیام عاشورا و در شرایطی خوانده شد که امام در مواجهه با حکومت فاسد یزید قرار داشت. بنابراین، مهم‌ترین اهداف امام از بیان این دعا شامل اعلا. بندگی محض و توحید ناب(هدف اعتقادی) و انجام رسالت اصلاح‌گری و مبارزه با انحرافات(هدف اجتماعی – سیاسی) است. 
وی افزود: امام حسین(ع) در این دعا، شناخت حقیقی خداوند و ابراز عبودیت خالصانه را مطرح می‌کند. این بخش، اساس تمام حرکت‌های امام بود، زیرا هرگونه مبارزه و اصلاح‌گری باید از معرفت الهی آغاز شود و امام در دعای عرفه، به‌صورت غیرمستقیم نقد نظام حاکم یزید و انحرافات جامعه اسلامی را مطرح می‌کند. او با بیان مفاهیمی مانند عدالت، امر به معروف و نهی از منکر، خط مشی قیام خود را ترسیم کرد. 
وی همچنین  آماده‌سازی روحی خود و یاران برای قیام(هدف تربیتی روانی) را از دیگر اهداف برشمرد و گفت: امام در این دعا، با زبانی آمیخته از خضوع و استقامت، هم خود را برای شهادت آماده می‌کرد و هم به یارانش صلابت روحی می‌بخشید. ایشان کوچک‌ترین تردید در راه حق را عامل سقوط می‌دانست و این تفکر را به یارانش منتقل می‌کرد. دعوت مردم به بیداری و قیام(هدف تبلیغی-انقلابی) از دیگر اهداف است و امام در منظر هزاران نفر در عرفات، این دعا را خواند تا وجدان‌های خفته را بیدار کند و نشان دهد که سکوت در برابر ظلم، خیانت به اسلام است. 
او در ادامه، تبیین فلسفه قیام عاشورا(هدف تاریخی-اسلامی) را از دیگر اهداف این دعا بیان کرد و گفت: امام در این دعا، علت قیام خود را نه قدرت‌طلبی، بلکه احیای دین و نجات امت از گمراهی بیان می‌کند، بنابراین امام حسین(ع) در این دعا، هم عارف بود، هم انقلابی. او هم با خدا راز و نیاز می‌کرد و هم خط‌مشی مبارزه با ظلم را ترسیم می‌کرد. بنابراین، هدف اصلی امام از دعای عرفه، ترکیبی از تقویت ایمان فردی، آماده‌سازی برای قیام، نقد نظام فاسد، بیدارسازی مردم، و تبیین فلسفه عاشورا بود. 
انتهای پیام